Астана қаласының мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға психологиялық-медициналық-педагогикалық көмек көрсетудің тиімділігі жөніндегі сараптамалық-талдамалық іс-шараның қорытындылары
2025 жылғы 4 қыркүйекте Астана қаласы бойынша Тексеру комиссиясының отырысында психологиялық-медициналық-педагогикалық көмек (бұдан әрі - ПМПК) көрсету жөніндегі қызметтің тиімділігін талдауға және 2022 жылдан бастап ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар үшін Астананың мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында жағдай жасауға арналған сараптамалық-талдамалық іс-шараның қорытындылары қаралды 2025 жылғы 1 жартыжылдықтан. Іс-шараның нысаны Астана қаласының білім басқармасы болды. Сондай-ақ, ұсынылған деректер бойынша талдау шеңберінде бірқатар ведомстволық бағынысты ұйымдар қаралды: психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттері (бұдан әрі - ППТК) №1, №2, №3, №4, №5, «Асыл Мирас» №1 аутизмі бар балаларды қолдау орталығы КММ, мектепке дейінгі білім беру мекемелері (бұдан әрі - ББМ).
Инклюзия процесі ҚР барлық азаматтары үшін тең құқықтарға кепілдік беретін ҚР Конституциясына, халықаралық нормаларға (БҰҰ-ның «Мүгедек адамдардың құқықтары туралы» Конвенциясы), әлеуметтік кодекске, ҚР-дағы 2025-2030 жылдарға арналған инклюзивті саясат тұжырымдамасына, сондай-ақ ҚР Білім министрлігінің Заңға тәуелді актілеріне сәйкес іске асырылады.
Осы нормативтік-құқықтық базаның барлығы жеткіліксіз болып шықты, сондықтан ағымдағы жылдың басында Президент ерекше қажеттіліктері бар балаларды кешенді қолдауды реттейтін жаңа заң әзірлеуді тапсырды.
Ресми мәліметтерге сәйкес, ОP бар балалар саны тұрақты түрде өсіп келеді: егер 2022 жылы 16 527 болса, 2023 жылы - 19 562, ал 2024 жылы - 21 107 бала.
Қаржылық көрсеткіштер ресурстарды құрудың дәйекті саясатын көрсетеді. Қаржыландырудың жалпы көлемі 2022 жылы 2,9 млрд. теңгеден 2025 жылы 5,1 млрд. теңгеге дейін ұлғайды, бұл 2,5 жылда 70% - дан астам өсімді құрады. Өсудің орташа жылдық қарқыны 21% - ға жетті, бұл білім беруді басқару органдарының ОP бар балаларды қолдаудың басымдылығын қамтамасыз етуге деген ұмтылысын растайды.
Бұл ретте шығыстардың құрылымы біркелкі показстігін көрсетті: мектепке дейінгі ұйымдар қаражатының 62,5% - ы негізінен жалақыға, салықтарға және тамақтануға жұмсалды, ал 37,5% - ы ғана мамандарды жөндеуге, жабдықтауға, әдістемелік сүйемелдеуге және оқытуға бағытталды.
Жалпы бюджеттің үштен бір бөлігі 3 мамандандырылған балабақшаға («Асыл бөбек», «Аяла» және «Алтын бесік») тиесілі екенін атап өткен жөн. Экономикалық тұрғыдан бұл тәсілді түсіндіруге болады, өйткені мамандандырылған мектепке дейінгі білім беру мекемелері кадрлар мен жабдықтарға жоғары шығындарды талап етеді, бірақ бұл шоғырлану мекемелер арасындағы теңсіздік қаупін арттырады және инклюзивті топтары бар жаппай балабақшалар инклюзия үшін маңызды бағыттарды жеткілікті қаржыландырусыз қалатын жағдай туғызады.
Жүйенің кадрлармен қамтамасыз етілуі мамандардың өткір тапшылығын анықтады. Қала бойынша ПМПК мамандарының 212 штаттық бірлігі қарастырылған, алайда 83,75 ставка бос тұр. Бұл кадрлармен қамтамасыз ету деңгейі 72% - ға әрең жетеді дегенді білдіреді. Дефектологтардың жетіспеушілігі ерекше байқалады: 75,75 бос ставкаға 37 бос ставка келеді, бұл қажеттіліктің үштен біріне тең. Логопедтер үшін жағдай ұқсас: 64,25 бос ставкаға 22,25 бос ставка келеді. Сурдопедагогтармен және тифлопедагогтармен қамтамасыз ету өте төмен: сурдопедагогтарда 3,5 бос орын болған кезде небәрі 5,5 ставка, ал тифлопедагогтар мен олигофренопедагогтарда - бірлік ставкалар немесе олардың толық болмауы. Бірқатар ППТК-да мұндай мамандар мүлдем ұсынылмайды, бұл есту, көру және интеллектуалдық бұзылулары бар балаларды мамандандырылған көмек алу мүмкіндігінен айырады. Тіпті бейімделгіш дене шынықтыру мұғалімдері бойынша жалпы саны 17,5 болатын 2,5 ставка бос жұмыс орны сақталады, бұл тіпті шағын санаттарда да созылмалы аз қамтылғандығын көрсетеді. №5 ППТК-да ерекше қолайсыз жағдай байқалады, онда көзделген 22 ставканың тек 10,5-і ғана жұмыс істейді, яғни кадр құрамының жартысы жоқ.
Астана қаласындағы №1-5 ППТК материалдық-техникалық базасы туралы мәліметтерді талдау жарақтандыру деңгейінің біртектілігін және үй-жайлардың түрлері бойынша да, жабдықпен жабдықталу дәрежесі бойынша да кабинеттер арасында елеулі айырмашылықтардың болуын көрсетеді.
Жарақтандырудың ең жоғары көрсеткіштерін №1 ППТК көрсетеді, көптеген кабинеттерде жинақтау деңгейі 75% - дан 100% - ға дейін құрайды, бұл жағдайлардың оңтайлы стандарттарға жақындығы туралы айтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, №3 және №4 ППТК базалық кабинеттердің шектеулі жиынтығын және көптеген позициялар бойынша жарақтандырудың жеткіліксіз деңгейін көрсетеді (логопедиялық кабинеттер 55% - дан аз жинақталды, тифлопедагог пен психологтың кабинеттері жоқ). №5 ППТК сурдопедагог кабинеті бойынша жарақтандырудың жоғары деңгейін - 90,6%, сондай-ақ дефектолог кабинеті (92,3%) және психолог кабинеті (82,4%) бойынша жақсы жасақталғандығын көрсетеді. Алайда, қысқа мерзімді кабинет пен музыка залы жоқ.
Көру және есту қабілеті бұзылған балалармен жұмыс істеу үшін кабинеттерді жабдықтау ерекше назар аударуды қажет етеді. Тифлопедагог кабинеттері №1, №3 және №4 ППТК-да жоқ. №2 және №5 ППТК-да олар 60% - дан аз жинақталған. Сол сияқты, сурдопедагогтың кабинеттері №3 ППТК-да жоқ, ал №1 және №2 ППТК-да олардың жабдықталу деңгейі 60%-дан аспайды.
Осылайша, кадр тапшылығы мен шығыстардың ашық емес құрылымы жағдайында қаржыландыруды ұлғайту мемлекеттік бағдарламаларда белгіленген мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік бермейді деген қорытындыға келді. Қолданыстағы диспропорцияларды сақтай отырып, қаражат түзету инфрақұрылымын дамытуға және заманауи әдістерді енгізуге емес, негізінен ұстауға жұмсалады. Мұның бәрі ОP бар балалардың едәуір бөлігі 6 айдан 2 жасқа дейін көмек күтуге мәжбүр болатын жағдайға әкеледі, ал отбасылар жоғары бағамен жеке қызметтерге жүгінуге мәжбүр.
Астана қаласында Психологиялық-педагогикалық түзетудің қолданыстағы моделінің негізгі жүйелік осалдықтарының бірі баланы білім беру маршрутының барлық кезеңдерінде ОP-мен сүйемелдеу сабақтастығының болмауы болып табылады. ППТК қызметі түзету циклі аяқталғаннан кейін баланың кейінгі білім беру жолына мониторинг жүргізуді көздемейді. Нәтижесінде, бұл жағдай ақпараттың бөлшектенуіне, кері байланыстың бұзылуына және баланың дамуының жеке траекториясын негізделген түзетудің мүмкін еместігінің әкеледі.
Жалпы, жүргізілген талдау психологиялық-медициналық-педагогикалық көмек жүйесі нақты нормативтік базаны, барабар ресурстық қамтамасыз етуді және кадр саясатындағы жаңа тәсілдерді талап ететінін көрсетті. Әрбір бюджеттік шешім нақты нәтижелермен, ал әрбір бастама балалар мен олардың отбасылары үшін нақты өзгерістермен байланысты болуы маңызды.
Сараптамалық-талдамалық іс-шараның қорытындысы бойынша объектіге және мүдделі тараптарға анықталған кемшіліктер, оларға ықпал ететін себептер мен жағдайлар бойынша тиісті ұсынымдар берілді.
