Елордада кәсіпкерлік қызметті қолдауға және мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобаларын іске асыруға бағытталған жергілікті бюджет қаражатын пайдалану тиімділігіне жүргізілген мемлекеттік аудит қорытындылары

2025 жылғы 25 желтоқсанда Астана қаласы бойынша Тексеру комиссиясының кезекті отырысы өтті (бұдан әрі – Тексеру комиссиясы), жиында елордада кәсіпкерлік қызметті қолдауға және мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобаларын іске асыруға бағытталған жергілікті бюджет қаражатын пайдалану тиімділігінің мемлекеттік аудитінің қорытындылары қаралды,                                    жиында бюджет қаражаты уәкілетті органдар қызметінің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес пайдаланылатыны  және  Қазақстан Республикасында 2030 жылға дейін  шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту Тұжырымдамасында және басқа да жоспарлы әрі құрылтайшы құжаттарда бекітілген көрсеткіштерге   қол жеткізуге бағытталған. Сонымен қатар,  тексеру  бұл қызмет түрлерінің белгілі бір бұзушылықтар мен кемшіліктермен жүзеге асырылғанын анықтады.

Статистикалық деректерді талдау көрсеткендей, жаңа шағын және орта кәсіпорындарды құру бойынша елорда халқының белсенділігінің шамалы өсуі (2024 жылы 2023 жылмен салыстырғанда 1% - ға өсті) байқалады, бұл ретте өзінің кәсіпкерлік қызметін тоқтатқан ШОБ өсу үрдісі байқалды. Бұған дейін Тексеру комиссиясы сараптамалық-талдамалық іс-шара шеңберінде Астана қаласының жергілікті атқарушы органдарын мемлекеттік қолдау шараларымен қамтылған ШОБ субъектілерінің өте аз үлесін атап өткен болатын. 2022 жылы олардың үлесі жұмыс істеп тұрған субъектілердің жалпы санының 0,8% -ға, 2023 жылы – 1,9%  ға, ал 2024 жылы-1,5% аспады. Мұндай серпіліс  кәсіпкерлердің негізгі бөлігі үшін қолдау тетіктерінің төмен қолжетімділігін көрсетеді.

Кәсіпкерлік кодексте қаржылық және мүліктік қолдау нысандары, оның ішінде ШОБ мемлекеттік сатып алу, бюджет қаражаты есебінен несие беру, мемлекеттік гранттар беру, екінші деңгейдегі банктер мен микрокредиттердің несиелері бойынша сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау, ШОБ кредиттеріне ішінара кепілдік беру, лизинг және басқа да №754  ҚР ҮҚ  реттейтін басқа да шаралар айқындалған. Бұл ретте 2023 жылғы желтоқсанда жергілікті деңгейде бекітілген Кәсіпкерлікті дамытудың өңірлік бағдарламасы қолданыстағы заңнамаға, оның ішінде Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жоспарлау жүйесіне сәйкес келмейді. Сонымен қатар, 2023 жылы жергілікті бюджеттен ШОБ кредиттеуге қаражат бөлу 2022 жылғы шілдеде «Даму» КДҚ АҚ  Басқармасы шешімімен бекітілген «Шағын жеке және орта кәсіпкерлік субъектілерін өңірлік қаржыландыру» («Астана Бизнес 2»  бағдарламасы) өнімінің  паспорты негізінде жүзеге асырылды, бұл қолданыстағы заңнамаға қайшы келеді. Осылайша, жергілікті бюджеттен ШОБ несиеуге жалпы сомасы  2 000 000,0 мың теңгеге (2023 жылы – 1 000 000,0 мың теңге, 2024 жылы – 1 000 000,0 мың теңге) қаражат бөлу бюджет жүйесінің қағидаттарына қайшы келеді және тиісінше бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану болып табылады.

Жалпы алғанда, бюджеттік бағдарламаларды жоспарлау кезінде бюджеттік заңнаманы бірқатар бұзушылықтар мен кемшіліктерге жол берілді, оның ішінде: жекелеген бюджеттік бағдарламалардың мақсаттары мен көрсеткіштері Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің қолданыстағы құжаттарына сәйкес келмейді, бюджеттік бағдарламалардың нәтижелілік көрсеткіштері сапасыз әзірленеді, бюджеттік бағдарламалардың басшылары Кәсіпкерлік басқармасының лауазымды тұлғалары болып табылмайтын адамдарды тағайындайды, бұл қолданыстағы заңнаманың нормаларына қайшы келеді.

Кәсіпкерлік басқармасы мемлекеттік қаржылық қолдау шараларының тиімділігі тұрғысынан бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалауды жүзеге асырмайды, атап айтқанда, қолдау алған кәсіпкерлер жобаларының тиімділігіне талдау жүргізілмейтінін, мысалы, қаржылық қолдау алғаннан кейін 2 жыл өткен соң ШОБ  бөлінісінде төленген салықтарға, құрылған жұмыс орындарының, сондай-ақ кәсіпорындардың санына талдау жүргізілмейтінін жеке атап өтеміз, өзінің қаржылық-экономикалық көрсеткіштерін жақсартқан және т.б. Бұдан басқа, бюджеттік бағдарламалардың (018 ББ және 096 ББ) тікелей нәтижесінің көрсеткіштеріне қол жеткізу бойынша есепті деректерді бұрмалауға жол берілді.

«Астана бизнес 2»  бағдарламасын іске асырудың елеулі кемшіліктері болып табылады:

1) «Астана бизнес 2» бағдарламасында екінші деңгейдегі банктердің кредиттері бойынша мөлшерлемелерді субсидиялау мақсатында мемлекеттік қолдау шаралары шеңберінде Үкіметтің қаулыларымен бекітілген сыйақы мөлшерлемесінің бір бөлігін субсидиялау қағидаларына сәйкес басым деп танылған салалардың тізбесін қайталау, бұл ШОБ субъектілеріне бір мезгілде мемлекеттік қолдаудың екі түрін пайдалануға мүмкіндік береді;

2) кәсіпкерлердің кредит қаражатын беруге негіз болып табылатын сапасыз бизнес-жобаларды ұсынуы, оның ішінде:

- жұмыс орындарының саны туралы бұрмаланған мәліметтерді ұсыну;

- тиімділік критерийлерінің болмауы;

- ЭҚЖЖ бастапқыда келісілген кодтарының нақты жүзеге асырылатын қызметтің ЭҚЖЖ кодтарына сәйкес келмеуі;

- жобалардың ішкі бөлімдерінің бір-бірімен сәйкес келмеуі;

3) мемлекеттік қолдау қаражаты есебінен кәсіпкер сатып алатын объектінің құнын міндетті бағалау туралы Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында нормалардың болмауы салдарынан сатып алу-сату мәмілесін жүзеге асыру кезінде нарықта ұсынылатын жылжымайтын мүліктің құнын асыра бағалау, кәсіпкерлерді қолдауға бөлінген қаражаттың жалпы сомасы 66 638,0 мың теңгеге экономикалық шығындар тәуекеліне әкеп соққан «Астана Бизнес 2» бағдарламасы бойынша инвестициялар көлемін арттыру;

4) «Астана Бизнес – 2» бағдарламасына қатысушыларға  несие беруге бөлінген бюджет қаражатын мақсатсыз пайдалануға әкеп соғатын, қысқа мерзімді негізде жалға берілетін үй-жайларды жөндеуді көздейтін жобаларды («Инвестициялармен» және «инвестициялық қызметпен» байланысты емес шығыстар) екінші деңгейдегі банктердің мақұлдауы. Бұл фактілер жалпы сомасы 17 447,4 мың теңгеге қаражатты мақсатсыз пайдалануға әкелген, кредиттік қаражатты мақсатсыз пайдаланғаны үшін серіктес банктердің 872,3 мың теңгеге айыппұл санкцияларын төлеуі көзделген;

5) «Астана Бизнес 2» бағдарламасының басым салаларының Тізбесінде жоқ бөлшек сауда жөніндегі қызметті қолдау шеңберінде көтерме сауда жөніндегі қызметке бөлінген кредиттік қаражатты жекелеген кәсіпкерлердің пайдалануы. Бұл фактілер жалпы сомасы 16 650,8 мың теңгеге қаражатты мақсатсыз пайдалануға әкелді, кредиттік қаражатты мақсатсыз пайдаланғаны үшін серіктес банктердің 832,4 мың теңгеге айыппұл санкцияларын төлеуі көзделген.

Сонымен қатар, белгілі бір жобаның басымдығы мен басымдығын ашатын жобаларды іріктеу критерийлерінің болмауына байланысты «Даму» КДҚ АҚ ӨФ ШОБ жобаларын нақты бизнес-жоспарсыз, тиімділіктің экономикалық және әлеуметтік көрсеткіштерін, сондай-ақ аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, елорда нарығында өнімді/қызметті сәтті жүзеге асыруға айтарлықтай әсер ететін факторларды ескермей келіседі (баға саясаты, өнімнің техникалық сипаттамалары бойынша артықшылығы, нарықтағы беделі, контрагенттермен қарым-қатынасы және т. б.).

Кредиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесінің бір бөлігін субсидиялауды жүзеге асырудың елеулі кемшіліктері мыналар болып табылады:

- №1060 ҚР ҮК бекіткен субсидиялау Қағидаларында жобаны іске асыру кезінде қатысушы тұлғалардың үлестестігін алып тастауды растайтын ЕДБ құжаттарын ұсыну жөніндегі нормалардың болмауы. Нәтижесінде жекелеген субъектілердің бұрын сатып алынған мүлікті байланысты компанияның пайдасына иеліктен шығару жөніндегі әрекеттері төлем кестесінде көзделген мерзімдерде кредитті өтемеуге алып келді, нәтижесінде Бюджет Кодексінің 3-бабы 1-тармағының 14-2) тармақшасына және 4-бабының 12) тармақшасына сәйкес бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану 45 931,1 мың теңгені құрады;

- бизнес-жоспарларда төленетін салықтарды (корпоративтік табыс салығы/жеке табыс салығы) ұлғайту және жұмысшылардың орташа жылдық санын сақтай отырып/ұлғайта отырып, еңбекақы төлеу қорының өсуіне қол жеткізу бойынша тиімділік критерийлерінің болмауы;

- «Даму»  КДҚ АҚ ӨФ мониторингінің нәтижелері бойынша және кредиттік қаражатты мақсатсыз пайдалану, шок жобаларының субсидиялау Ережелерінің шарттарына сәйкес келмеуі, қарыздарды өтеу мерзімдерінің сақталмауы салдарынан уәкілетті органның шешімі негізінде 44 жоба (2023 жыл – 23 жоба, 2024 жыл – 19 жоба, 2025 жыл – 2 жоба) бойынша субсидиялар төлеу тоқтатылды, олар бойынша бұған дейін жалпы сомасы 119 046,2 мың теңгеге сыйақы мөлшерлемесін субсидиялауға бюджет қаражаты төленген, бұл бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану болып табылады;

- тексерілген кезеңде сыйақы мөлшерлемесін субсидиялауды алған 6 ШОБ субъектісі нөлдік нәтижелері бар салық есептілігін ұсынды, бұл олардың жұмыс орындарының орташа жылдық санын сақтау/ұлғайту және бағдарламалық құжаттарда көзделген табыстың өсуін қамтамасыз ету бойынша көрсеткіштерге қол жеткізбегенін көрсетеді, нәтижесінде оларға төленген 148 748,1 мың теңге сомасындағы бюджеттік субсидиялар бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану болып табылады.

8. Кредиттер бойынша кепілдендіруді жүзеге асырудың елеулі кемшіліктері мыналар болып табылады:

- кәсіпкерлер кредиттерді төлемеген кезде қарызды қамтамасыз ету қаражатын пайдаланудың бірінші кезектілігі екінші деңгейдегі банктерде қалады, қарыз алушы міндеттемелерді орындағаннан кейін екінші деңгейдегі банктер кепіл мүлкі қаражаты есебінен кепілдік беру сомасын өндіріп алу бойынша   «Даму»  КДҚ АҚ-ны басқаға беру құқығын береді;

- тұрғын үй қорын коммерциялық қызметке сатып алуды көздейтін жобалар бойынша кепілдік беру түрінде қаржылық қолдау көрсетуді болдырмайтын норманың болмауы, бұл тұрғын үй жылжымайтын мүлігін коммерциялық қызметке ауыстыру қажеттілігіне байланысты жобаларды іске асыру мерзімдерін кешіктіруге әкеп соғады.

Жаңа бизнес-идеяларды іске асыру үшін мемлекеттік гранттар беру кезінде жіберілген негізгі бұзушылықтар мен кемшіліктер:

- «бизнес-идеялардың жаңалығы» критерийі бойынша конкурстық комиссия мақұлдаған кезде бизнес-жобаларда жаңа технологияларды енгізуге байланысты шығыстардың болмауы;

- бекітілген тізбеге сәйкес келетін мәлімделген қызмет кезінде экономиканың басым секторларының бекітілген тізбесіне сәйкес келмейтін нақты қызметті жүзеге асыру;

- іс-шаралардың орындалуы және қаражаттың пайдаланылуы туралы есептерді ұсыну мерзімдерін бұзу;

- кәсіпкерлердің жаңа жұмыс орындарын құру бойынша жаңа бизнес-идеяларды іске асыру үшін бизнес-жобаның міндетті шарттарын сақтамауы нәтижесінде 2023 жылы жалпы сомасы  345 000,0 мың теңге (69 жоба бойынша) гранттарға бөлінген бюджет қаражаты тиімсіз пайдаланылды.

Тұтастай алғанда, Кәсіпкерлік басқармасының кредиттер мен гранттар қаражатын нысаналы пайдалану, сондай-ақ нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмаған бюджет қаражатын қайтару жөніндегі жұмысының жеткіліксіздігін атап өтеміз. Мысалы, Кәсіпкерлік басқармасы  «Даму» КДҚ АҚ  ӨФ - ның жалпы сомасы 43 965,0 мың теңгеге, оның ішінде 2023 жылы 9 767,0 мың теңгеге, 2024 жылы-34 198,0 мың теңгеге қайта мониторинг нәтижелерін пысықтау шеңберінде жекелеген кәсіпкерлер нысаналы мақсатын сақтамай пайдаланған гранттардың қаражатын қайтару жөнінде шаралар қабылдаған жоқ.

Ауыл шаруашылығы жануарларын, техника мен технологиялық жабдықтарды сатып алуға несие беру, сондай-ақ лизинг кезінде сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялауды талдау Кәсіпкерлік басқармасы қолданыстағы заңнаманы бұза отырып, қажетті бюджет қаражаты болмаған кезде сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялаудың 14 шартын  (2 124 425,5 мың теңге) жасағанын, сондай-ақ 14 ұсыныс (588 930,9 мың теңге) қабылданып, жалпы сомасы 2 713 356,4 мың теңге резервке қойылғанын көрсетті..

Бұл ретте, Агроөнеркәсіптік кешен субъектілерін субсидиялау қағидаларының 21-тармағының нормасы елеулі кемшілік болып табылады, ол басқа өңірде қызметті нақты жүзеге асыру кезінде тіркелген өңірдің бюджеті есебінен қарыз алушыларға субсидиялар төлеуге мүмкіндік береді, өйткені ол бюджет заңнамасының нормаларына сәйкес келмейді, оған сәйкес бюджет қаражаты тиісті өңірдің Даму жоспарының көрсеткіштеріне қол жеткізуге бағытталуы тиіс.

Астана қаласы әкімдігінің көліктік қызмет көрсету бойынша сервистік қызметтер көрсету бойынша мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобалары бойынша мемлекеттік міндеттемелердің орындалу аудиті жоспарлау кезеңінде елеулі бұзушылықтар мен кемшіліктер, оның ішінде:

-   инвестициялық ұсыныстарды сапасыз әзірлеу;

- жобаны басқару сапасын қамтамасыз ету үшін құрылған ведомствоаралық жобалау тобы жұмысының формализмі мен кемшіліктері, оның ішінде ведомствоаралық жобалау тобы отырыстарының хаттамаларында жобаның орындылығы туралы ұсынымдарды қабылдау және конкурстық құжаттама үшін ұсыныстарды қалыптастыру бойынша ақпарат жоқ;

- конкурстық құжаттаманы сапасыз әзірлеу, оның ішінде онда үздік конкурстық өтінімді айқындаудың жекелеген критерийлерінің болмауы.

Жеке серіктес («Ecology Service») 28 электромобильді сатып алу мерзімін сақтамаған, сондай-ақ 22 электромобильді сатып алу қамтамасыз етілмеген, көзделген 24-тен тек 6 зарядтау станциясы (олардың біреуі қосылмаған) орнатылған. МЖӘ шартында зарядтау құрылғыларын сатып алуды қаржыландырудың жоспарланған көлемі айтарлықтай жоғары. Нәтижесінде жеке серіктес үшін белгіленген тікелей нәтижелерге қол жеткізілмеді, сондай-ақ конкурстық құжаттамада мәлімделген бағдарламалық өнімді пайдалана отырып, жалдау қызметтері ұсынылмады.

Мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобасын іске асыру кезінде жалпы сомасы 2 351,3 мың теңгеге (2023 жылғы 2 жартыжылдық – 984,9 мың теңге, 2024 жыл – 785,3 мың теңге, 2025 жылғы 1 жартыжылдық – 581,1 мың теңге) бюджет қаражатының негізсіз шығыстарына жол берілді.

Сонымен қатар, 2023-2024 жылдары Астана және Алматы қалаларында көліктік қамтамасыз етудің әртүрлі үлгілерін пайдалану кезінде шығындардың көлемі аз болған кезде (2023 жылы 413 800,0 мың теңге және 2024 жылы тиісінше 103 және 105 абонентке қызмет көрсету кезінде 743 344,3 мың теңге) Астана қаласында әкімдік қызметкерлерінің көбірек санына Көліктік қызмет көрсету қамтамасыз етілетіні анықталды, бұл Алматы қаласымен салыстырғанда (2023 жылы 754 099,0 мың теңге және 817 847,7 мың теңге 2024 жылы 63 бірлік автокөлік) персоналдың неғұрлым жоғары ұтқырлығын және таңдалған көліктік қамтамасыз ету моделінің салыстырмалы тиімділігін көрсетеді.

Мемлекеттік аудит қорытындылары бойынша жалпы сомасы 182 119,2 мың теңгеге қаржылық бұзушылықтар анықталды, оның ішінде қалпына келтіруге тиіс – 134 098,2 мың теңге және өтелуге тиіс – 48 021,0 мың теңге, бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану және мемлекет активтері - 2 836 881,3 мың теңге, экономикалық шығындар -89 508,5 мың теңге, сондай-ақ 74 рәсімдік бұзушылықтар және 34 жүйелік кемшіліктер.

Аудит нәтижелері бойынша Қазақстан Республикасы  «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексінің 235-бабы бойынша Кәсіпкерлік басқармасының 2 лауазымды тұлғасы әкімшілік жауапкершілікке тартылды, оларға жалпы сомасы 1 572,8 мың теңгеге айыппұл салынды.

Аудит қорытындысы бойынша анықталған бұзушылықтар мен кемшіліктерді жою мақсатында Тексеру комиссиясы әзірленген тапсырмалар мен ұсынымдар жіберді.