Астана қаласы бойынша Тексеру комиссиясының бас маманы Г.С. Мұхтарханованың «Жаңа мемлекеттік аудит жүйесіндегі жоспарлау жүйесін дамыту» мақаласы
«Астана ақшамы» газетінің 2017 жылғы 28 қарашадағы №141 (3664) санында жарияланған
2013 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында мемлекеттік аудитті енгізу тұжырымдамасы еліміздегі мемлекеттік аудиттің жаңа жүйесінің қалыптасу қайнар көзі болып табылды.
Ал оның негізі «Бес институционалдық реформаны іске асыру жөніндегі 100 нақты қадам» Ұлт жоспары екендігі айқын, себебі оның 93-қадамы жаңа аудит жүйесін енгізу ретінде нақты белгіленген.
Осылайша, 2015 жылғы қарашада «Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі – Заң) қабылданды, онда мемлекеттік аудиттің мақсаты бюджет қаражатын, мемлекет және квазимемлекеттік сектор активтерін басқару мен пайдаланудың тиімділігін арттыру ретінде айқындалған.
Менің пікірімше, Заңның негізгі міндеттері мыналар боылп табылады:
- бірыңғай әдіснаманы қалыптастыру, мемлекеттік қаржылық бақылауды жоспарлау, мемлекеттік аудит органдарының еңбек және басқа да ресурстарын оңтайлы пайдалану;
- кезекті жылға арналған аудиторлық іс-шаралар жоспарын қалыптастыру сатысында жұмысты күшейту жолымен бір объектілерде бақылау іс-шараларының қайталануын болдырмау;
- мемлекеттік аудит органдарының өзара іс-қимыл тетігінің тиімділігі;
- мемлекеттік аудит органдары қызметінің тұтастығы және жүйелілігі;
- мемлекеттік аудиторларды сертификаттау арқылы білікті кадрларды даярлау.
Көрсетілген міндеттерді шешу үшін мемлекеттік аудиттің жалпы және рәсімдік стандарттары, мемлекеттік аудитті жүргізу қағидалары мен мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау органдарымен өзара іс-қимыл қағидалары бекітілген. Мемлекеттік аудит органдары жүйесімен аудиторлық қызметті жоспарлаудан бастап аудит қорытындылары бойынша шешім қабылдауға дейін іс-әрекеттер реттілігі көзделген.
Мемлекеттік аудит органдарының қызметіндегі мемлекеттік аудиттің іргелі кезеңі – аудиторлық іс-шараларды жоспарлауға толығырақ тоқталуға болады, ол тәуекелдерді басқару жүйесінің (бұдан әрі – ТБЖ) негізінде тиісті жылға арналған мемлекеттік аудит объектілерінің тізбесін (бұдан әрі – Тізбе) қалыптастырудан тұрады.
ТБЖ есептік және басқа да мәліметтердің негізінде тәуекелдерді және олардың факторларын анықтауға, сәйкестендіруге, бағалауға және талдауға, сондай-ақ ден қою шараларын әзірлеп, қабылдауға бағытталған іс-шаралардың кешені болып табылады.
Тәуекелдерді басқарудың үлгілік жүйелеріне сәйкес ТБЖ 3 кезеңде жүргізіледі: алдын ала, негізгі және қорытынды.
Алдын ала кезеңде аудит объектілерінен мәліметтерді жинақтау және өңдеу жүзеге асырылады, яғни объектілер өздері үлгілік ТБЖ қосымшаларына сәйкес мәліметтерді толтырады.
Негізгі кезең тәуекелдерді сәйкестендіруді және оларға баға беруді белгілеуді көздейді.
Қорытынды кезең – бұл ТБЖ нәтижелері бойынша ден қою шаралары туралы шешім қабылдау. Атап айтқанда, үлгілік ТБЖ-де тәуекелдерді сәйкестендіру үшін өлшемшарттар (критерийлер) тізбесі анықталған, солардың негізінде мемлекеттік аудит пәні мен объектісін белгілі бір тәуекел тобына жатқызу туралы шешім қабылданады.
Атап өтерлігі, ТБЖ қалыптастыру және жүргізу мемлекеттік аудит органдарының ақпараттық жүйесінде стохастикалық модельдеудің Монте-Карло әдісі бойынша жүзеге асырылады. Бұл есептеулер мен нәтижелер автоматты түрде шығарылады дегенді білдіреді.
Сонымен бірге, ТБЖ қолданудың барлық артықшылықтарына қарамастан, оның жекелеген кемшіліктері де жоқ емес. Мәселен, кейбір жағдайларда аудит объектілері ұсынатын мәліметтердің толықтығы мен анықтығын растау мүмкін болмайды. Өз кезегінде, ТБЖ-ға ұсынылатын мәліметтердің толықтығы мен анықтығы үшін аудит объектілерінің бірінші басшыларының жауапкершілігі заңнамалық дейгейде реттелмеген.
Мұнымен қатар, мемлекеттік аудит органдарында мемлекеттік органдардың (мысалы, «Е-Қаржымин», «Е-Қазынашылық», «Е-Статистика») және аудит обеъктілерінің ақпараттық жүйелерімен интеграция орнатылмаған, өз кезегінде бұл аудит объектілерінің қызметін анық әрі сапалы бағалауға мүмкіндік бермейді.
Яғни, интеграцияның болмауы және ұсынылатын ақпардың анықтығын қамтамасыз етпеу тәуекелдерді бағалау объективтілігіне тікелей әсер етеді.
Ал тізбені қалыптастыру рәсіміне келер болсақ, Заң қабылданғанға дейін бақылау қызметін жоспарлау дерекқормен және тәуекелдерді бағалау жүйесін қолмен санау арқылы жинақталған мәліметтерге сәйкес жүзеге асырылса, бүгінде тізбені және аудиторлық қызметті жоспарлау ретті әрі жүйеленген негізде іске асырылады.
Біріншіден, жоғарыда атап көрсетілгендей, бұл – мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау органдарымен тәуекелдерді басқару жүйесіне қатысты бірыңғай қағидаттар мен ұстанымдар қолданудың нәтижесі.
Екіншіден, Есеп комитеті Мемлекеттік аудит объектілері бойынша бірыңғай дерекқорын (бұдан әрі - Бірыңғай дерекқор) жасап, оған әкімшілік етеді. Бірыңғай дерекқорды мемлекеттік аудиттің барлық кезеңдері бойынша материалдармен толтыру аудиторлық қызметті тиімді жоспарлауға, аудиторлық іс-шаралар қайталануының алдын алуға мүмкіндік жасайды.
Алайда, Бірыңғай дерекқордың жұмыс істеуінде де олқылықтар кездеседі. Осылайша, қазіргі таңда ол «электронды үкімет» жүйесімен және басқа мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерімен өзара әрекеттеспейді. Аталған ақпараттық жүйелермен интеграцияға қолжетімділік аудит объектілері қызметінің «нақты көрінісін» алуға және мониторингілеуге мүмкіндік берер еді.
Осы тектес кейбір кемшіліктеріне қарамастан, Бірыңғай дерекқор мен ТБЖ мемлекеттік аудит органдарының өзара іс-қимылының негізі болып отыр.
Мысалы, Өзара іс-қимыл қағидаларына сәйкес мемлекеттік аудит органдары объектілердің қайталануын болдырмау мақсатында тізбелер мен нақтыланған тізбелердің жобаларымен алмасады.
Сонымен қатар, тізбелер мен нақтыланған тізбелердің жобаларымен оларға өзгерістер енгізілген жағдайда да алмасу көзделген.
Бұдан бөлек, мемлекеттік аудит органдары тоқсан сайын іс жүзінде аудитпен қамтылған объектілер мен бюджеттік бағдарламалардың тізілімдерімен алмасады, осының арқасында аудиторлық іс-шараларды оңтайлы жоспарлауға және жүргізуге жол ашылады.
Осылайша, Заңның және заңға тәуелді нормативтік актілердің қабылдануымен аудиторлық қызметті жоспарлаудың және мемлекеттік аудит органдарының өзара іс-қимыл тәртібі реттелген.
Жоғарыда көрсетілген кемшіліктерге қарамастан, жоспарлаудың жаңа жүйесін енгізу негізгі мәселені шешуге – мемлекеттік аудит органдары функцияларының қайталануын барынша азайту, мемлекеттік аудит органдары қызметінің ашықтығы мен жариялылығы деңгейін арттыруға мүмкіндік берді деп қорытындылауға болады.